بزرگی یا کوچکی اندازه دور سر

مشکل شایعی به نام “بزرگی یا کوچکی اندازه دور سر” در شیرخواران و کودکان

یکی از دلائل نسبتاً شایع مراجعه یا ارجاع کودکان به نورولوژیست کودکان اندازه دور سر در کودکان و بخصوص در شیرخواران کم سن است. بزرگی دور سر اصطلاحاً “ماکروسفالی”، و کوچک بودن آن “میکروسفالی” خوانده می شود. دلائل ماکروسفالی و میکروسفالی بسیار متعدد و متنوع بوده، از موارد بسیار ساده و بی خطر، تا بیماری های صعب و پیچیده را شامل می شود.

با وجود اینکه هم میکروسفالی و هم ماکروسفالی می تواند ناشی از علل و بیماری های جدّی و خطیر باشد، ولی خوشبختانه در کثیری از موارد ممکن است مشکل مهمی در کار نبوده، نیاز به مداخله و درمان وجود نداشته باشد. وظیفه استراتژیک پزشک، افتراق به موقع موارد جدّی و مهم از موارد بی خطر و در محدوده ی طبیعی است. برای این تفکیک، نورولوژیست کودکان به موارد متعددی در تاریخچه و معاینه توجه می کند که برخی از آنان به قرار زیر است:

۱-  اصولا در بررسی نشانگرهای مختلف رشد در کودکان، ما با “اعداد” نرمال سر و کار نداریم، بلکه با “محدوده” های نرمال سر و کار داریم. منظور آنست که بر خلاف مثلا یک مدل خاص اتومبیل که باید طول دقیقا معیّنی داشته باشد و اگر هزار نمونه از آن اتومبیل هم از کارخانه خارج شوند باید طول همه آنها دقیقا مساوی باشد، و اگر طول حتی یکی از آنها 10 سانتی متر کوتاهتر یا بلندتر باشد حتما اشکالی در آن دستگاه اتومبیل هست، اندازه های رشد در انسان و کُلّاً در موجودات زنده با تغییرات قابل ملاحظه مورد قبول همراه است. بنابراین قد و وزن و دور سر می تواند از یک کودک تا کودک دیگر در حدود معینی متغیر و متفاوت باشد، در حالیکه هر دو کودک نرمال و طبیعی و سالم محسوب شوند. این “حدود نرمال” یا قابل قبول از مطالعه هزاران کودک همسنّ و اندازه گیری نشانگر های رشد در آنان به دست آمده اند. نتیجتاً، نباید پنداشت هر گونه انحراف به میزان اندک از اندازه متوسط دور سر(یا وزن یا قد) در کودکان لزوماً غیر طبیعی است.

۲-  در ارزیابی اندازه رشد دور سر (یا وزن یا قد) در کودک باید اندازه های قبلی در وی لحاظ گردد. ممکن است اندازه های فعلی از حدود متوسط کمتر یا بیشتر باشد، ولی با در نظر گرفتن اینکه این کودک از ابتدا با دورسر کمتر یا بیشتر از متوسط به دنیا آمده است، نمودار و منحنی رشد کاملا مورد انتظار و طبیعی تلقّی شود.

۳-  رابطه و نسبت میان خود اندکس ها یا نشانگرهای مختلف رشد (دور سر، وزن، و قد) در کودک نیز بسیار مهم است. مثلا اگر کودکی دور سر کمتر از متوسط دارد، و در عین حال وزن و قدش هم همان میزان از مقدار متوسط برای سن کمتر است، اهمّیّت موضوع کمتر از  زمانی است که دور سر خیلی کم است، ولی وزن و قد کودک برابر متوسط یا حتی بیشتر از متوسط برای سن است.

۴-  همچنین اندازه دورسر سایر افرد خانواده (خصوصاً پدر و مادر) نیز در تفسیر تغییرات دورسر و تشخیص موارد فامیلیال و خوش خیم بسیار مهم است. در بسیاری موارد اندازه دورسر مثلا پدر هم مانند بچه از متوسط بیشتر است و احتمالا یک مورد فامیلی ماکروسفالی مطرح می شود.

۵-  نکته بسیار مهم دیگر ارزیابی تکامل عصبی کودک است. اگر علیرغم اینکه با تغییرات دور سر مواجهیم، ولی کودک از نظر تکاملی کاملا طبیعی باشد (یعنی انتظارات ما را از نظر توانائی های به دست آمده در هر سن معین، چه از حیث حرکتی، و چه از حیث شناختی و زبانی و ….) برآورده می سازد، احتمال اینکه مشکل مهمی وجود نداشته باشد خیلی بیشتر از زمانی است که کودک از نظر تکاملی نیز با تاخیر مواجه باشد.

۶-  همچنین وجود سایر علائم همراه در معاینه باید حتما مورد توجه قرار گیرد علائمی چون اندازه یا برجستگی ملاج ها (فونتانل ها) وضعیت درزها (سوچرها)، علائم افزایش فشار داخل جمجمه (بی قراری، گریه های جیغ مانند، تهوع، استفراغ، بد شیر خوردن، ……) وضعیت نگاه شیرخوارو انحراف در وضعیت طبیعی حرکت چشم ها، رفلکس های وتری عمقی، ….) همگی در تفسیر اندازه سر و تعیین تشخیص نقش به سزائی دارند. علائم افزایش فشار داخل جمجمه علل جدّی مثل هیدروسفالی، یا کرانیوسینوستوزیس را مطرح می کنند.

۷-  نهایتاً با توجه به تمام موارد فوق الذکر، و همچنین برخی دیگر از پارامترهای تخصصی تر است که پزشک تصمیم می گیرد که آیا با یک مورد جدّی مواجه است یا خیر و آیا استفاده از روش های پاراکلینیک شامل تصویربرداری از جمجمه و مغز یا آزمایشات متابولیک یا ژنتیک برای تشخیص ضروری می باشد. خوشبختانه در اکثریّت موارد، با معاینه و بررسی دقیق پزشک، استفاده از روش های بعدی تصویرنگاری و آزمایشگاهی ضرورت پیدا نمی کند. باید دانست که با توجه به عوارض بیشتر مواجه شدن مغز در حال رشد با اشعه، باید تا حدّ امکان از تصویرنگاری های قابل اجتناب در کودکان حذر کرد.

دکتر محسن جوادزاده؛ فوق تخصص اعصاب کودکان

استفاده از مطلب فوق با ذکر منبع بلامانع است.
کلینیک فوق تخصصی راد